Байсолтанны биографиясы тенглилериники йимик башланса да, оьр класлагъа чыгъа туруп, бу маданиятны сюеген, къайсы чарада да ортакъчы­лыкъ этеген улан бола. Йырлап адамны къурчун къандырагъан Байсолтан тынглавчуларыны тергевюн тарта. Гьазир «артист» улан шо касбуну тангламагъан буса, юртлулары ону англамас эди. 1968-нчи йыл Грузиядагъы Шота Руставеллини атындагъы пачалыкъ театр институтда къумукъ студия ачылгъанда, шонда йибермек учун 15 яшёрюм сайлана. Оьтгерилген конкурсну уьстюнлю кюйде оьтген Байсолтан шо институтну музыка-комедия факультетини студенти бола: ол яшдан берлиги мурадына ете. Ону пагьмусу студент йылларда дагъы да генг ачыла, дарс беривчюлерини де бугъар умутлары уллу бола. Гертиси, дарс беривчюлер де огъар экиянсыллы болуп янашалар: Байсолтан актёр болажакъмы яда йырав? Ол сагьналаны оькюртюп йырлай ва къайсы тапшурувну да кёп йыл сынаву бар артист йимик де ойнай. Бир арбагъа егилген эки ат йимик эки де пагьмусу ону оьмюрю бою узатып туражакъ. Тек бир зат белгили, Байсолтан актёр болмай йырав болгъан буса да, кёп уллу даражалагъа етишер эди. Шо янындан алгъанда ол 20 йыллардан артыкъ Дагъыстанны опера ва балет театрыныда ишлеп турса да, толу кюйде къыйматланмагъан деп эсиме геле. Янгыз операда тюгюл, Байсолтан юзлер булангъы къумукъ йырланы да эсде къалар кюйде йырлагъан. Шоланы кёбюсю къумукъланы «алтын хазнасы» деп гьисаплана. Гьалиги яш артистлер ана тилин осал биле. Оьзюню эсделиклеринде, белгили язывчу, драматург Зарипат Атаева Тбилисидеги студиягъа къумукъ тилден ва адабиятдан дарс берген кюйлерин язгъан. Шонда Байсолтанны гьакъында яза туруп, ол оьзюню охувуна артыкъ тергев берегенни, талаплы янашагъанны, ингдеси, ана тилинде таза сёйлейгенин ва оьтесиз кёп сюегенни эсгере. Байсолтангъа шо йылларда оьзюню уьстюнде кёп ишлеме ва охума тюше. Шолар бары да гележекге тарыкълы бола. Бугюнлерде Къумукъ театрда ону йимик дюнья оьлчевдеги драматургланы асарларын билегенлер ёкъ деме де ярай. Институтдагъы 5 йыл къуш учгъандай тез гете. 1973-нчю йылда институтну битип гелген яш артистлер Къумукъ театрны сагьнасында белгили гюржю композитор Виктор Долидзени «Кэто ва Котэ» деген комедия операсын гёрсете. Шо оланы диплом иши болгъан. Къумукъ студияны яш артистлери шолай асарны къоркъмай сайлагъаны да кёплени тамаша эте. Озокъда, опера бек арив оьте. Къумукъ театрны белгили артистлери оьзлени гележеги баргъа инаналар. Институтда охуп битгенлерден бирлери яшлай гечинген, бирлери артист болуп ишлемеген. Белгилилерин айтсакъ, Биймурза Мантаев белгили режиссер, Асельдер Асельдеров буса Дагъыстанны халкъ Россияны ат къазангъан артисти Байсолтан Осаевни 75 йыллыгъына Кёп янлы алмасны багьалап билмейгендей, къайсы рольну да ойнама бажарагъан артистни багьалама да, къыйматлама да ва башгъалары йимик бир кепге гийирип де болмайсан. Бир-бир артистлер янгыз масхара роллени ойнай, бирлери янгыз трагедияланы, олагъа башгъа роллер къыйышмай да къала. Байсолтан комедия, драма ва трагедия роллени бир йимик пагьмулу ойнай. Герти пагьму ташланы тешип чыгъагъан булакъ йимик зат. Бырынгъы къумукъ юрт Яхсайдан чыкъгъан улан заман гетгенде республиканы сагьналарыны инг гёрмекли устасы болуп токътагъан. артисти болду, Байсолтангъа буса Россияны ат къазангъан артисти деген сыйлы ат берилди. Яш артист Байсолтанны бажарывлугъу белгили артистлени тамашагъа къалдыра. Шо спектальден сонг Дагъыстанны милли театрына оьзтерече пагьмусу булангъы бирдагъы артист къошулгъангъа къаравчулар да шагьатлыкъ этелер. Йылдан йылгъа пагьму чечеклене, бажарывлугъу арта. Р.Расуловну ва И.Казиевни пьесасына гёре биз яш вакътиде салынгъан «Гюлжанат» деген спектакль даимге эсибизде къалгъан. Сюювню гьакъындагъы шо спектакльде Байсолтан ойнайгъан Амирханны ролюн буссагьатда да эсгеребиз. Дагъыстанны халкъ язывчусу Камал Абуков да Байсолтан шо келпетни яратгъан кююн суратлай туруп, ону исбайлыгъын, татли тилин, йымышакъ къылыгъын оьр даражада гёрсетгенни айта. Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, шо ролю учун Байсолтан Осаев Дагъыстанны комсомолуну республика савгъатыны лауреты да болду. Ол яшлайын жамият ишлеге де къуршалгъан. Кёп йыллар комсомол къурумну секретары, шагьар, район комитетлени бюросуну, ингдеси СССРни комсомолуну 18-нчи съездини ортакъчысы болгъан. Яшлайын партиягъа алынгъан. Биревлер Байсолтанны шу даражаларын толу англама да болмас, тек шолай ерлеге гьар адамны партияны дер заманында «дарай элеклерден» чыгъаргъан сонг сайлай эди. Демек, Байсолтан яшавун таза ва гьалал кюйде яшагъан. Байсолтан бугюнлерде генг пагьмусу ва бажарывлугъу булангъы артист. Ол бир йимик уста кюйде драма, комедия ва трагедия роллени ойнай. Ону гьар ролю миллетибизни маданият байлыгъын артдырагъангъа къаравчулар кёпден мюкюр болгъанлар. Шолай келпетлер адамланы юреклерине синге, миллетине ва ана элине сюювюн артдыра. Трагедия буса адамны гёзьяшларын чыгъарагъан кюйде ойнайгъан Байсолтанны пагьмусу, масхара роллеринде де адамланы гёзлеринде сююнчлю гёзьяшлар гёрме болабыз. Халкъны тилинден гелеген масхарасы къаравчуланы къурчун къандира. Ону пагьмусуна Темиркъазыкъ Кавказны республикаларыны къаравчулары да гьайран къалалар. Мен бизин бойдагъы республикаланы къаравчуларын айтсам, азлыкъ этер. Байсолтанны пагьмусу булан Россияны регионларындан къайры да, гьатта Тюркияны, Азербайжанны, Къазахстанны, Уьзбекстанны халкъы да таныш. Байсолтан энемжаядай кёп ренкли, генг пагьмулу адам. Ол янгыз актёр ва йырав тюгюл. Ол режиссер, таржумачы ва пагьмулу къурумчу. Ону къурумчулукъ пагьмусу театрны директору болуп ишлейгенде, янгы театрны бинасын къурувда ва шону онгарывда ачыкъ бола. Ону сценарийлерине гёре республика оьлчевде кёп санавдагъы чаралар оьтгерилген, шоланы кёбюсюн ол оьзю юрютген. Байсолтан Осаевни загьмат книжкасында бир языв бар; Къумукъ театрны артисти. 51 йылны ичинде сагьанада 150-ден де артыкъ унутулмас келпетлер яратгъан. Шоланы бирлерин эсгерейик: Р.Гюнтекин «Хюледжи» (Салех ва Парнак), Гь.Рустамов «Юрек сюйсе» (Къажар Гьасан), А.Сулейманов «Алтын къутукъну сыры», (Сабанай, Генерал), М.Къурбанов «Молла Насретдин» (Хосар Апенди), Б.Атаев «Шавхал Адилгерей Тарковский» (Адмирал Апраксин), Р.Шеридан «Дуэенья» (Исаак Мендозо), А.Амирали «Бай къатын» (Амалсыз), Н.Гумилев «Агъулангъан аба» (Император Юстиниан), Г.Хугаев «Жан сюйген жандай досум» (Айболат) ва шолай башгъалары. Байсолтан чебер киноларда да ойнагъан: «Талисман любви (Мосфильм), «Чегери» ва «Мезозойская история» (Азербайжан-фильм), «Атель-Мотель» (Череги-фильм) ва башгъалары. Ол Дагъыстанны милли театрланы сагьналарында салгъан спектакллер бугюнлерде де юрюле, демек, ону пагьмусун башгъа миллетлер де билелер. Байсолтан халкъара фестивалларда ортакъчылыкъ этген ва кёп санавлу дипломлар булан савгъатлангъан. Шоланы бирлерин эсгерсек де, ону даражасын билме бажарылажакъ: «Хожа Насрутдин» Анкара, Селивке, Анамур ва Кония (Тюркия), «Навруз» (Татарстан), «Дазусуз сагьна» (Темиркъазыкъ Осетия-Алания), «Тувгъанлыкъ» (Башкортостан). Дербентни 2000 йыллыгъында Йырчы Къазакъны келпетин яратгъаны учун да ол Дагъыстанны Башчысыны Гьюрметлев грамотасы булан савгъатлангъан, шо гёрюнюш Дагъыстандан къайры Москвадагъы Кремль къалада, Парижде, Бакуде, Нальчикде ва Ставропольда гёрсетилген. Байсолтан кёп санавдагъы фестивалланы ва конкурсланы оьтгеривде жанлы кюйде айлангъан. Инсаплы концертлени ва мажлислени юрютген, бугюнлерде де жамият ишлерде актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Ол тюрлютюрлю йылларда Къумукъ театрны директору, директорну заместители, чебер ёлбашчысыны заместители болуп ишлегенден къайры да, Дагъыстанны театр чалышывчуларыны Союзуну председателини заместители болуп турагъаны да 25 йыл бола. Герти пагьму оьзюнден сонг ким гелер экен, пайдалы ишни ким юрютер экен деп кёп ойлаша. Байсолтан да шолайлардан, оьзюню сагьна сынавун яшёрюмлеге де бере. Ол Дагъыстан пачалыкъ университетни актёр факультетини дарс беривчюсю ва доценти гьисапда да кёп яшгъа билим берген. Шоланы кёплери Дагъыстандан къайры, Темиркъазыкъ Кавказны ва Азербайжанны театрларыны сагьналарында да ойнайлар, демек, республикаланы ва миллетлени арасындагъы дослукъну да болдура. Ону Тотуханум булан уьйленмеклиги де бу яшавдагъы насиби деме ярай. Яннавурунгда сени англайгъан, ишни къыйынын-тынчын билеген, гьакълашма болагъан адам булан яшама уллу насипдир. Бугюнлерде Тотуханум да Къумукъ театрны гёрмекли артисткасы. Бу эки пагьмуну ожагъында 3 къыз тувгъан ва гьариси яшавда оьзлени ерин тапгъан. Герти пагьмулардан сонг табиат оланы яшларына рагьатлыкъ таба дей. Бу гезик табиат янгылышгъан. Къызы Рабият белгили режиссер, Къумукъ театрда аз заманны ичинде эсде къалар спектакллер салды. Ол кёп санавдагъы документи ва чебер киноланы салгъан, бугюнлерде оьзюню ишин Индияда давам эте. Пагьмулу адам оьктем болмай. Байсолтан да шолай, сюйсе минг адам жыйылгъан уллу мажлис яда 15 адам ортакъчылыкъ этеген школа чара болсун, бирин де инкар этмей бара. Шо буса онда пагьму булан янаша оьз халкъын сюегенлик, милли маданият учун юреги авруйгъанлыкъ ва адамлыкъ барын ачыкъ эте. Бугюнлерде шо хасиятлар кёбюбюзде ёкъ буса да, Байсолтанда сакълангъан. Бизден ону башгъалыгъы шо буса да ярай. Байсолтангъа 75 йыл бола деп бирев де ойлашмажакъ, ол бугюнлерде де жагь айлана, адамланы сююндюрмек учун оьзюн аямай чалыша. Къаравчулар да ону кёп сюелер ва янгы ролларын сабурсуз гёзлейлер. Гебек Къонакъбиев